21. yüzyılda uluslararası sistemde Batı-Doğu, Küresel Kuzey-Küresel Güney ve Batılı dünya ile Batı dışı dünya tarafından kabul gören çok kutupluluk kavramı eksik bir tanımdır. Ekonomik bağımlılığın artması, sosyal medyanın gücü, baskın pragmatik politikalar, etnik ve dini kimliklerin yükselişi ideolojik kökenli kutupluluk mitini sorgulatmaktadır. Bu noktada, bizlere Soğuk Savaş'tan miras kalan çok kutupluluk kavramının bugünün dünyasını anlamada ve açıklamada ne kadar tatmin edici olduğunu düşünmek gereklidir.
Doğu-Batı ayrımı da günümüzün sorunlu tanımları arasındadır. Batı dediğimizde tek din, tek merkez, tek medeniyet ve neredeyse tek coğrafya diyebileceğimiz bir yapı varken Doğu dediğimizde çok dinli, çok merkezli, çok medeniyetli, çok coğrafyalı bir yapıdan bahsederiz. İslam medeniyeti, Çin medeniyeti, Hint medeniyeti, Afrika medeniyeti, Latin medeniyeti sadece Doğu kavramıyla açıklanamayacak kadar büyük, derin ve köklüdür.
İdeolojik bloklar tamamen çökse de ideolojiler varlığını sürdürmektedir. Ancak ideolojilerin ne kadar etkili olduğu da tartışmalıdır. Neredeyse tüm devletler bugün lokal ve pragmatik politikalara yönelmektedir çünkü küremiz şu anda daha karmaşık daha bağımlı daha parçalı bir yapıdadır. Gelecekte güçlü jeopolitik blokları şekillendirecek faktörler; ekonomik, teknolojik güvenlik, demografik, kültürel ve medeniyetseldir. Bu faktörler uluslararası sistemde yeni ittifaklar, rekabetler ve güç dengeleri oluşturabilir.
ÇOK KUTUPLULUK KAVRAMI GÜNÜMÜZ DÜNYASINI KARŞILAMAKTA YETERSİZ KALIYOR
Dünyamız bugün bloklar, koalisyonlar, ideolojiler ya da kutuplar arasında bölünmüş bir yapıda değildir. Yani bloklar arası bir ilişkiler ağı yoktur. Hatta bu durumun tam tersi olarak ülkelerin birbirine bağımlılığı artmıştır. Ayrıca, bugün keskin çizgilerle ayrılan kutup diyebileceğimiz ve birçok ülkenin etrafında kümelendiği bir ülkenin olup olmadığını sorgulamak gerekiyor. Günümüzde, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) bile onlarca ülke tarafından takip edilen, müttefiklerine sözünü dinleten ve her şeyi tek başına yapabilecek bir güç değil. Bu sebeple, Soğuk Savaş'tan kalma bu çok kutupluluk kavramı bugünü anlamada ve açıklamada tatsız ve tuzsuzdur. Çünkü küresel sistem artık sadece güç merkezlerinden ibaret değil; farklı medeniyetlerin, kültürlerin, dinlerin ve değer sistemlerinin yükseldiği bir dönemdeyiz. Ayrıca, 21. yüzyılda güç merkezinin ekseni kaydığı gibi medeniyet ekseni de kaymaktadır. Bu medeniyetler; siyasi sistemleri, kalkınma modelleri, kültürel kökleri, askeri büyüklükleri, kalabalık nüfusları, teknolojik gelişmişlikleriyle Batı'ya alternatif özgül bir ağırlığa sahiptir.
Büyük güçlerin rekabeti yanında büyük medeniyetlerin rekabetiyle birlikte yeni bir aşamaya geçildi. Bu sebeple, küresel sistemi sadece güç dağılımıyla açıklayan çok kutupluluk yetersiz bir tanımdır. Uluslararası sistem çok merkezli, çok medeniyetli, çok boyutlu, çok katmanlı ve çok yönlü bir durumdadır. ABD liderliğindeki Batı medeniyeti artık küresel sistemdeki tek güç merkezi ve tek medeniyet olma özelliğini yitirdi. 21. yüzyılda Çin’in yükselişi küresel tablonun en büyük parçası olmakla birlikte Türkiye’nin, Hindistan’ın, Rusya’nın, Brezilya’nın, Güney Afrika’nın ve daha birçok ülkenin yükselişi bu tabloyu tamamlamaktadır.
İDEOLOJİK TEMELLİ BÖLÜNMELER RAFA KALKTI
Zamanın ruhu artık ideolojik temelli bölünmelerin ötesinde. Öyle eskisi gibi güçlü jeopolitik bloklar da söz konusu değil çünkü bu blokları birleştiren ideolojik kamplaşmalar artık yok. Güvenlik konusu ideolojik hizalanmalara değil ulusal menfaat odaklı pragmatik hizalanmalara yol açıyor. Vietnam, Çin’e karşı askeri alanda ABD ile iş birliği yaparken Ukrayna meselesinde Rusya’nın yanında yer alabiliyor. Amerikan ekonomik, istihbarat ve güvenlik sistemine entegre olan Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) Rusya’ya yaptırım uygulamıyor. BAE, Batılı yaptırımları aşmada Rusya’ya yardım ederken Suudiler ise OPEC’te Ruslarla ortak hareket ediyor. Türkiye gibi NATO üyesi ve Avrupa Birliği (AB) hedefi olan bir bölgesel süper güç bile Rusya’ya yaptırım uygulamazken BRICS ve Şangay İşbirliği Örgütü'ne (ŞİÖ) üyelik hedefini ortaya koyabiliyor. Endonezya, Çin’e karşı ABD ile askeri iş birliği yaparken Çin ve Rusya ile askeri tatbikatlar yapabiliyor. Kısacası, bugün herkesin herkesle işbirliği yaptığı ve herkesin herkesle rekabet içinde olduğu bir dönemdeyiz. Atlantik ve Avrupa arasındaki ayrışmanın yanında Batı dışı dünyanın BRICS, ŞİÖ, Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) gibi değişik formlarının yükselişi bize her konuda alternatiflerin arttığını ortaya koymaktadır. Günümüzde hiçbir ülke takip edilen ve birleştirici bir baskın güç konumunda değil.
ABD VEYA ÇİN KÜRESEL AKTÖR OLABİLİR Mİ?
Küremiz artık ABD ile Çin arasına sıkışmayacak kadar büyüktür. ABD’nin güvenlikleştirme söylemi birçok bloklaşmaya yol açabilir ancak ABD'nin şu anda böyle bir konum olup olmadığını analiz etmek gerekiyor. Şu anda Avrupa ile ayrışan, NATO’dan çıkabiliriz söylemi geliştiren, Rusya ile işbirliği arayan, Kanada’yı işgal etmek isteyen, Meksika’yı tehdit eden, Panama’yı ilhak peşinde olan ve Grönland’ı satın almak için uğraşan bir Amerikan gücü var.
Rusya’yı tehdit görmeyen bir ABD, Avrupa’da bir hizalanma başaramaz. Dahası şu anda karşımızda gümrük vergileriyle ekonomik olarak en yakın müttefiklerine, uzak coğrafyalardaki ortaklarına ve komşularına saldırmaya çalışan ABD vardır. ABD’nin demokratik değerler cephanesi, Rusya-Ukrayna Savaşı'na, İsrail’in Gazze soykırımına ve monarşilere desteğiyle beraber tükendi. Joe Biden döneminden beri devam eden demokratik değerler ve liberal düzen gibi temalar üzerinden ABD merkezli bir hizalanma oluşturma çabalarına rağmen bu gerçekleşmemiştir. Askeri olarak Amerikan çizgisi 3’lü veya 4’lü güvenlik yapılanmalarına dönüşmüştür. Bunun uzun vadeli nasıl bir sonuç vereceği belirsizdir. Bu durumda, Amerika bir güvenlik ya da ideolojik hizalanma çerçevesi oluşturmaktan oldukça uzaktır.
Peki Çin, ABD’nin başaramadığı güvenlikleştirme söylemiyle hizalanmayı başarabilir miydi? Maalesef ki bu zor sorunun cevabı da belirsizdir. Küresel sistemde Çin bir alternatif olarak ABD’nin karşısında duruyor. Ancak Çin merkezli dünyanın yanında Rus merkezli, Hint merkezli ve Latin merkezli dünyaların varlığı ve baskınlığı da hissediliyor. Bu bağlamda, ABD merkezli Batı medeniyeti temelli liberal uluslararası sisteme karşı sadece Çin merkezli bir düzen inşası ihtilaflıdır.
Bugün tek kutupluluk geri canlanmamak üzere öldü, iki kutupluluk sadece bir hayal, çok kutupluluk ise tüm heyecanına rağmen anlamsızdır. Bu yüzden küresel sistemi çok kutupluluğun ötesinde tek merkezli-tek medeniyetli demokratik olmayan liberal düzenden; çok merkezli-çok medeniyetli demokratik sisteme geçiş olarak tarif etmek gerekiyor. Çünkü Batı merkezli ve Batı medeniyeti temelli uluslararası sistemde kutuplar arası değil medeniyetler arası bir dönüşüm yaşanıyor.